اخلاق حرفه اي؛ ضرورتي براي سازمان (1)

چکيده
 

يکي از عمده ترين دغدغه هاي مديران کارآمد در سطوح مختلف، چگونگي ايجاد بسترهاي مناسب براي عوامل انساني شاغل در تمام حرفه هاست تا آنها با حس مسئوليت و تعهد کامل به مسائل جامعه و حرفه خود بپردازند و اصول اخلاقي حاکم بر شغل و حرفه خود را رعايت کنند. اين مقاله بر آن است تا به مفهوم اخلاق حرفه اي و اهميت و ابعاد گوناگون آن و نياز جوامع امروز به اخلاق بپردازد. همچنين به ويژگي هاي افراد داراي اخلاق حرفه اي مانند احساس مسئوليت، برتري جويي و رقابت طلبي، صادق بودن، احترام و تکريم ديگران، رعايت ارزش ها و هنجارهاي اجتماعي، عدالت و انصاف، همدردي با ديگران و وفاداري اشاره مي شود. در ادامه، با اشاره به عوامل پايه اي اخلاق حرفه اي، چگونگي اشاعه و ترويج آن در جهت توسعه سازماني بيان مي شود.

مقدمه
 

اخلاق حرفه اي يکي از مسائل اساسي همه جوامع بشري است. در حال حاضر، متأسفانه در جامعه ما در محيط کار کمتر به اخلاق حرفه اي توجه مي شود. در حالي که در غرب سکولار، در دانش هاي مربوط به مديريت و سازمان، شاخه اي با عنوان اخلاق حرفه اي وجود دارد، ولي در جامعه ديني ما در مديريت، به اخلاق توجه کافي نشده است.(1) جامعه ما نيازمند آن است تا ويژگي هاي اخلاق حرفه اي مانند دلبستگي به کار، روحيه مشارکت و اعتماد، ايجاد تعامل با يکديگر و... تعريف، و براي تحقق آن فرهنگ سازي شود. امروزه بسياري از کشورها در جهان صنعتي به اين بلوغ رسيده اند که بي اعتنايي به مسائل اخلاقي و فرار از مسئوليت ها و تعهدات اجتماعي، به از بين رفتن بنگاه مي انجامد. به همين دليل، بسياري از شرکت هاي موفق براي تدوين استراتژي اخلاقي احساس نياز کرده، و به اين باور رسيده اند که بايد در سازمان يک فرهنگ مبتني بر اخلاق رسوخ کند. از اين رو، کوشيده اند به تحقيقات درباره اخلاق حرفه اي جايگاه ويژه اي بدهند؛ وقتي از حوزه فردي و شخصي به حوزه کسب و کار گام مي نهيم، اخلاق کار و يا اخلاق شغلي به ميان مي آيد؛ مانند: اخلاق پزشکي، اخلاق معلمي، اخلاق مهندسي و نظاير آن.
براي نمونه، چگونه ممکن است سيستم يک بيمارستان يا دانشگاه فاسد باشد، اما از پرستاران بخواهيم اخلاقي باشند. امروزه اخلاق حرفه اي نقش راهبردي در بنگاه ها دارد و متخصصان مديريت استراتژيک، اصول اخلاقي شايسته در سازمان را از پيش شرط هاي مديريت استراتژيک خوب دانسته اند.(2) در اخلاق حرفه اي، مسئوليت هاي اخلاقي سازمان در قبال محيط داخلي و خارجي است و اين متمايز از حقوق کار است؛ اما حقوق کار نيز در آن وجود دارد. اصول اخلاق خوب از پيش شرط هاي مديريت استراتژيک خوب است. اين اصول موجب ايجاد يک شرکت و بنگاه خوب مي شود.

مفهوم اخلاق حرفه اي
 

در ابتدا مفهوم اخلاق حرفه اي به معناي اخلاق کار و اخلاق مشاغل به کار مي رفت. امروزه نيز عده اي از نويسندگان اخلاق حرفه اي، از معناي نخستين اين مفهوم براي تعريف آن استفاده مي کنند. اصطلاحاتي مثل work ethics يا professional ethics معادل اخلاق
کاري يا اخلاق حرفه اي در زبان فارسي است.(3) تعريف هاي مختلفي اخلاق حرفه اي ارائه شده است:
الف) اخلاق کار، متعهد شدن انرژي ذهني و رواني و فيزيکي فرد يا گروه به ايده جمعي است در جهت اخذ قوا و استعداد دروني گروه و فرد براي توسعه به هر نحو؛(4)
ب) اخلاق حرفه اي يکي از شعبه هاي جديد اخلاق است که مي کوشد به مسائل اخلاقي حرفه هاي گوناگون پاسخ داده و براي آن اصولي خاص متصور است.(5)
ج) اخلاق حرفه اي به مسائل و پرسش هاي اخلاقي و اصول و ارزش هاي اخلاقي يک نظام حرفه اي مي پردازد و ناظر بر اخلاق در محيط حرفه اي است.(6)
د) مقصود از اخلاق حرفه اي مجموعه قواعدي است که بايد افراد داوطلبانه و بر اساس نداي وجدان و فطرت خويش در انجام کار حرفه اي رعايت کنند؛ بدون آن که الزام خارجي داشته باشند يا در صورت تخلف، به مجازات هاي قانوني دچار شوند.
هـ) اخلاق فردي، مسئوليت پذيري فرد است در برابر رفتار فردي خود، صرفاً به منزله يک فرد انساني، و اخلاق شغلي، مسئوليت پذيري يک فرد است در برابر رفتار حرفه اي و شغلي خود، به مثابه صاحب يک حرفه يا پست سازماني.(7)
و) اين اخلاق، دربرگيرنده مجموعه اي از احکام ارزشي، تکاليف رفتار و سلوک و دستورهايي براي اجراي آنهاست.(8)
ز) اخلاق حرفه اي، به منزله شاخه اي از دانش اخلاق به بررسي تکاليف اخلاقي در يک حرفه و مسائل اخلاقي آن مي پردازد و در تعريف حرفه، آن را فعاليت معيني مي دانند که موجب هدايت فرد به موقعيت تعيين شده همراه با اخلاق خاص است.(9)
در تعريف اخلاق حرفه اي به موارد زير اشاره شده است:
1. اخلاق حرفه اي رفتاري متداول در ميان اهل يک حرفه است.
2. اخلاق حرفه اي مديريت رفتار و کردار آدمي هنگام انجام دادن کارهاي حرفه اي است.
3. اخلاق حرفه اي رشته اي از دانش اخلاق است که به مطالعه روابط شغلي مي پردازد.
4. اخلاق حرفه اي عبارت است از مجموعه اي از قوانين که در وهله اول از ماهيت حرفه و شغل به دست مي آيد.(10)
در بيشتر تعريف هايي که از اخلاق حرفه اي شده است، دو ويژگي ديده مي شود: الف) وجود نگرش اصالت فردي و فرد گرايي؛ ب) محدود بودن مسئوليت ها و الزامات اخلاقي فرد در شغل، که به نظر مي رسد اين نگاه به اخلاق حرفه اي، نوعي تحويلي نگري و تقليل دادن اخلاق حرفه اي است؛ زيرا هويت جمعي و سازماني در نهادهاي مشاغل در کسب و کار، بسي فراتر از شغل فردي اشخاص است. با توجه به همين ديدگاه بود که در اين اواخر نيز بحث از اخلاق حرفه اي در منابع مديريتي و بيشتر در آثار و مباحث مربوط به مديريت منابع انساني مطرح مي شد.(11)
امروزه با توجه به همين مورد، در مفهوم جديد از اخلاق حرفه اي، به مسئوليت هاي اخلاقي بنگاه و سازمان اشاره مي شود که جامع تر از تعريف سنتي است. در اين نگاه، بنگاه به منزله يک شخصيت حقوقي دو گونه مسئوليت دارد: الف) مسئوليت هاي حقوقي کيفري؛ ب) مسئوليت هاي اخلاقي که مسئوليت هاي اخلاقي بنگاه بسيار پيچيده تر از مسئوليت هاي اخلاقي فردي- شخصي و فردي – شغلي است. به عبارت ديگر، مسئوليت هاي اخلاقي بنگاه شامل همه اضلاع و ابعاد سازمان مي شود و اخلاقيات شغلي را نيز در بر مي گيرد(12) البته اخلاق حرفه اي افزون بر اخلاق کار، حقوق کار را نيز در بر مي گيرد.(13)

ويژگي هاي اخلاق حرفه اي
 

امروزه در اخلاق حرفه اي، تلقي «شما حق داريد و من تکليف»، مبناي هر گونه اخلاق در کسب و کار است. اين مبنا از رفتار ارتباطي فرد، به صورت اصلي براي ارتباط سازمان با محيط قرار مي گيرد و سازمان با دغدغه رعايت حقوق ديگران، از تکاليف خود مي پرسد. ويژگي هاي اخلاق حرفه اي در مفهوم امروزي آن عبارت اند از: داراي هويت علم و دانش بودن، داشتن نقشي کاربردي، ارائه صيغه اي حرفه اي، بومي و وابسته بودن به فرهنگ، وابستگي به يک نظام اخلاقي، ارائه دانشي انساني داراي زبانِ روشن انگيزشي، ارائه روي آوردي ميان رشته اي.(14)
«کادوزير» درباره ويژگي هاي افرادي که اخلاق حرفه اي دارند موارد زير را بيان مي کند:

مسئوليت پذيري
 

در اين مورد فرد پاسخ گوست و مسئوليت تصميم ها و پيامدهاي آن را مي پذيرد؛ سرمشق
ديگران است؛ حساس و اخلاق مند است؛ به درستکاري و خوشنامي در کارش اهميت مي دهد؛ براي اداي تمام مسئوليت هاي خويش کوشاست و مسئوليتي را که به عهده مي گيرد، با تمام توان و خلوص نيت انجام مي دهد.

برتري جويي و رقابت طلبي
 

در تمام موارد سعي مي کند ممتاز باشد؛ اعتماد به نفس دارد؛ به مهارت بالايي در حرفه خود دست پيدا مي کند؛ جدي و پرکار است؛ به موقعيت فعلي خود راضي نيست و از طرق شايسته دنبال ارتقاي خود است؛ سعي نمي کند به هر طريقي در رقابت برنده باشد.

صادق بودن
 

مخالف رياکاري و دورويي است؛ به نداي وجدان خود گوش فرا مي دهد؛ در همه حال به شرافت مندي توجه مي کند؛ شجاع و با شهامت است.

احترام به ديگران
 

به حقوق ديگران احترام مي گذارد؛ به نظر ديگران احترام مي گذارد؛ خوش قول و وقت شناس است؛ به ديگران حق تصميم گيري مي دهد؛ تنها منافع خود را مرجح نمي داند.

رعايت و احترام نسبت به ارزش ها و هنجارهاي اجتماعي
براي ارزش هاي اجتماعي احترام قائل است؛ در فعاليت هاي اجتماعي مشارکت مي کند؛ به قوانين اجتماعي احترام مي گذارد؛ در برخورد با فرهنگ هاي ديگر متعصبانه عمل نمي کند.
 

عدالت و انصاف
 

طرفدار حق است؛ در قضاوت تعصب ندارد؛ بين افراد از لحاظ فرهنگي، طبقه اجتماعي و اقتصادي، نژاد و قوميت تبعيض قائل نمي شود.

همدردي با ديگران
 

دلسوز و رحيم است؛ در مصائب ديگران شريک مي شود و از آنان حمايت مي کند؛ به احساسات ديگران توجه مي کند؛ مشکلات ديگران را مشکل خود مي داند.

وفاداري
 

به وظايف خود متعهد است؛ رازدار ديگران است؛ معتمد ديگران است.(15)

پي‌نوشت‌ها:
 

*استاديار دانشکده مديريت پرديس دانشگاه تهران در قم.
**دانشجوي کارشناسي ارشد مديريت آموزشي دانشگاه تهران.
***کارشناسي ارشد برنامه ريزي آموزشي از دانشگاه علامه طباطبايي.
1. ر.ک: احد فرامرز قراملکي، «روش شناسي مسئوليت پذيري در سازمان» انديشه حوزه، ش49 و 50.
2. ر.ک: همو، اخلاق حرفه اي، ص 137.
3. آرانپور کاشاني، فرهنگ جامع، ذيل واژه.
4. Cadozier,V. The moral profession: A study of moral development and professional ethics, Retrieved from proquest. com, p.137.
5. Hartog, mary and Winstanley, Diana, Ethics and Human Resource, Management: progessional Development and Practice, p.6.
6. wikipedia.com.
7. Moberg, Dennis J., and Mark A. Seabright, The development of moral imagination, p.845.
8. ژکس، فلسفه اخلاق: حکمت عملي، ترجمه ابوالقاسم پورحسيني، ص92.
9. احد فرامرز قراملکي، اخلاق حرفه اي، ص 137.
10. ر.ک: حسينيان، س، اخلاق در مشاوره و روانشناسي.
11. ر.ک: قراملکي، فرامرز، «روش شناسي مسئوليت پذيري در سازمان» انديشه حوزه.
12. احد فرامرز قراملکي، اخلاق حرفه اي، ص 105.
13. همان.
14. همان.
15. Cadozier, Ibid, P167.
 

منبع: نشريه معرفت اخلاقي، شماره 4.